***************************
Chuyện về “tứ đại gia” lừng lẫy nhất đất Sài Gòn
Cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX ở Sài Gòn nổi lên tứ đại hòa phú lẫy lừng. Trong số đó, “Nhất Sỹ” – Lê Phát Đạt là người giàu có bậc nhất. “Nhất Sỹ” Lê Phát Đạt và gia tộc giàu có hơn vua Bảo Đại.
Nhà thờ Huyện Sỹ tại quận 1, TP.HCM
Cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX ở Sài Gòn nổi lên tứ đại hòa phú lẫy lừng: “Nhất Sỹ, nhì Phương, tam Xưởng, tứ Định”. Bốn “đại gia” này không chỉ giàu có nhất đất Sài Gòn mà còn là những người giàu nhất Nam Kỳ lục tỉnh và xứ Đông Dương. Gắn liền với tên tuổi của bốn “đại gia” này là những giai thoại về sự giàu có đáng kinh ngạc… Trong số đó, “Nhất Sỹ” – Lê Phát Đạt, ông ngoại của Nam Phương Hoàng Hậu là người giàu có bậc nhất, hiện vẫn được lưu danh cùng với công trình chứng minh cho khối tài sản khổng lồ của mình là nhà thờ Huyện Sỹ.
Huyện Sỹ có tên thật là Lê Phát Đạt. Ông sinh năm 1841 tại Cầu Kho, Sài Gòn. Tuy nhiên, quê quán ở Tân An, Long An trong một gia đình theo đạo Công giáo. Thuở nhỏ, ông có tên là Sỹ và tên thánh là Philipphê. Ông được các tu sỹ người Pháp đưa sang du học ở Pénang, Malaysia. Ở đây, ông Sỹ được học các ngôn ngữ: như tiếng Latinh, tiếng Pháp, tiếng Hán và tiếng Quốc ngữ.
Nhà thờ Hạnh Thông Tây (Xem hình sau) là một nhà thờ Giáo hội Công giáo Rôma, nằm ở quận Gò Vấp, TP Hồ Chí Minh do ông Huyện Sĩ (tên thật là Lê Phát Đạt), một trong 4 đại điền chủ lớn nhất Nam Bộ bỏ tiền xây cất.
Do tên của ông trùng với tên một người thầy dạy nên người thầy đã đổi tên Sỹ thành Lê Phát Đạt. Khi về nước, ông Lê Phát Đạt được Chính phủ Nam Kỳ bổ dụng làm thông ngôn, rồi từ năm 1880 thì làm Ủy viên Hội đồng Quản hạt Nam Kỳ. Mặc dù đã đổi tên nhưng bà con lối xóm vẫn gọi ông bằng cái tên cúng cơm là Sỹ. Cũng bởi vậy, cái tên Huyện Sỹ Lê Phát Đạt đã gắn bó với số phận của ông.
Mặc dù xuất thân trong một gia đình không quá giàu có nhưng đến đời của Lê Phát Đạt thì ông đã nhanh chóng trở thành người giàu có bậc nhất Sài Gòn. Theo học giả Vương Hồng Sến trong cuốn sách “Sài Gòn năm xưa” thì việc phất lên nhanh chóng của ông Lê Phát Đạt có không ít yếu tố may mắn: “Tương truyền buổi đầu, Tây mới qua, dân cư tản mát. Pháp phát mãi ruộng đất vô thừa nhận, giá bán rẻ mạt mà vẫn không có người đấu giá”.
Học giả Vương Hồng Sến giải thích là: “Hồi Tây qua, nghe nói lại, những chủ cũ đều đồng hè bỏ đất, không nhìn nhận, vì nhận e nỗi quan và triều đình Huế khép tội theo Pháp.Vả lại, cũng ước ao một ngày kia Tây bại trận rút lui. Chừng đó ai về chỗ nấy, hấp tấp làm chi cho mang tội…Không dè bởi đất không ai nhìn nên Pháp lập Hội đồng Thành phố, Ủy ban Điền thổ rồi đưa đi khám xét từng vùng. Đến chỗ nào địa thế tốt, thì những ủy viên bản xứ nhận là của mình: “Ủy” một tiếng! Đến chỗ nào nẻ địa thì lắc đầu, tiếp theo nói “Nông” cũng một tiếng! Chung quy chỉ học hai tiếng “Ủy”, “Nông” mà có ông Lê Phát Đạt lập nghiệp truyền tử lưu tôn. Trận bão năm Giáp Thìn, tức năm 1904, đất Gò Công bỏ hoang vô số kể, ai đủ can đảm chịu ra mặt đóng thuế thì làm thủ tục chính thức, mà có ai thèm đâu…”.
Thế rồi, nài ép Lê Phát Đạt, ông bất đắc dĩ phải chạy bạc mua liều. Nào ngờ vận đỏ, ruộng trúng mùa liên tiếp mấy năm liền. Ông trở nên giàu có nhanh chóng. Mặc dù giàu có như vậy, nhưng trong nhà ông Lê Phát Đạt có treo câu đối dạy đời: “Cần dữ kiệm, trị gia thượng sách/Nhẫn nhi hòa, xử thế lương đồ”. Bên cạnh đó, cũng có những lời đồn rằng ngôi nhà lầu đồ sộ của Huyện Sỹ tại Tân An, nằm gần ngã ba sông Tân An và Bảo Định đã được cất trên thế đất hàm rồng nên gia đình ông trở nên giàu có, danh vọng bậc nhất thời đó.
Sự giàu có của ông Huyện Sỹ được mô tả rằng: Khi đang xây nhà thờ Chợ Đũi, chính là nhà thờ Huyện Sỹ theo yêu cầu của giáo dân vùng Bảy Hiền, người ta đã cắt bớt một gian giữa của nhà thờ này để lấy tiền đó xây nhà thờ Chí Hòa. Hay người con trai của Huyện Sỹ là kỹ sư Lê Phát Thanh cũng bỏ tiền ra xây nhà thờ Hạnh Thông Tây, nằm ở góc Quang Trung – Lê Văn Thọ, Gò Vấp.